Peider Lansel
Dorf Organisation Wirtschaft Veranstaltungen Vereine Kultur Aktuell Suchen

Otras persunas
Andere Personen

Istorgia survista
Geschichte, Überblick

Istorgia, crolologia
Geschichte, Chro-
nologische Übersicht

Randulins

Glista dals silvicultuors daspö il 1893
Förster ab 1893

Glista dals magisters
Liste der Dorflehrer

Glista dals ravarendas daspö il 1545
Pfarrer ab 1545

Glista dals capos
Gemeindepräsidenten ab 1911

Vernissascha la las ouvras tom 2

text rumantsch

Peider Lansel gehört zu den bedeutendsten rätoromanischen Dichtern. Er wurde am 15. August 1863 in Pisa geboren, wo seine Eltern ein Geschäft besassen. Seine ersten Schuljahre besucht er in Pisa. Wie alle "Randulins" verbrachte die Familie ihre Sommermonate in Sent. Sein Vater wollte aus ihm einen Geschäftsmann machen. So besuchte er die Kantonsschule in Chur und die Handelsschule in Frauenfeld. Mit 16 Jahren tritt er in das Geschäft seines Vaters in der Toskana ein und übernimmt 5 Jahre später dessen Direktion. Drei Jahre später verliebt er sich in eine junge Senterin und sie verloben sich. Doch diese Liebe geht in Brüche, die junge Frau stirbt kurze Zeit später. Peider Lansel erholt sich nur langsam von dieser Enttäuschung; er verlässt die Geschäftswelt und beginnt zu dichten. Ein künstlerisches Zeugnis aus dieser schweren Zeit:

Naufragi!

Hoz üna barch'es id'a fuond i'l mar...
da quai tschantscha la glieud davo la via;
ningün nu sa cha quell'es l'amur mia
cun tuot sas spranzas, chi stuvet sfuondrar.

1893 heiratet er die Senterin Emma Curdin, die ihm einen Sohn und zwei Töchter schenkt. 1905 kehrt er in die Schweiz zurück und wohnt hauptsächlich in Sent, zeitweise auch in Genf. Er beschäftigt sich immer intensiver mit der romanischen Sprache, mit ihren Problemen und mit der ladinischen Poesie. Es erscheinen zahlreiche Gedichtsbände.

1926 -1934 weilt Peider Lansel wieder in Italien, als Schweizer Konsul in Livorno. Ab 1934 bis zu seinem Tode wohnt er in der Schweiz, in Genf. Er kämpft unermüdlich für die romanische Sache. Seine Bemühungen werden belohnt, als das Schweizer Volk 1938 mit grossem Mehr das Romanische als Vierte Landessprache erklärt.

In Sent lässt er die Kirche San Peder restaurieren. Oft sitzt er im winzigen Raum auf dem Turm von San Peder, wo er die Inspiration für seine Gedichte erhält. Die Möbelstücke sind noch alle erhalten und am gleichen Ort.

Tisch Stuhl Lampe
An seinem 70. Geburtstag wird er von der Universität Zürich zum Ehrendoktor ernannt, und neun Jahre später darf er den Schillerpreis entgegennehmen. Im gleichen Jahr, am 9. Dezember 1943, stirbt er in Genf.



Peider Lansel auf dem Turm der Kirche San Peder!


Gedenktafel am Haus Peider Lansels am Westeingang des Dorfes, unmittelbar unter der Kirchenruine San Peder.

www.peiderlansel.ch

Text rumantsch
Peider Lansel es nat a Pisa als 15 avuost 1863. Seis genituors possedaivan là differents affars da colonials e destillarias. Las prümas classas da la scoula primara frequainta'l a Pisa. Sco drets Randulins passantaiva la famiglia la stà a Sent. Plü tard va Peider Lansel a la scoula chantunala a Cuoira e fa la scoula commerciala a Frauenfeld. Quia scriva el sias prümas poesias, cun be 15 ons. Fingià cun 16 ons aintra el aint ils affars da las famiglias Könz e Lansel ad Arezzo per far il giarsunadi da commerzi. Dal 1884 as retira il bap dals affars e'l giuven Peider sto surtour cun 21 ons la direcziun da lur part dals affars in Italia.

Pacs ons plü tard imprenda'l a cugnuoscher la sour dad ün ami, Ida Mosca da Sent, chi dvainta sia spusa. Ma la giuvna s'inamurescha in ün oter Ladin e moura da tuberculosa cuort avant las nozzas ill'età da 21 ons.

Quista dischillusiun d'amur ha provochà üna profuonda depressiun pro'l giuven Lansel e til ha dat üna direcziun determinanta per sia lirica. 16 poesias, scrittas aint ils ons 1886-90 (Fluors sechadas), dan perdüttanza da quist evenimaint important per sia vita. Peider Lansel nun ha - cun pacas excepziuns - mai publichà quistas poesias. Pür vers la fin da sia vita tillas ha'l - davo avair corret ed elavurà amo üna jada - surdat a sia figlia Erica.

Fluors sechadas (1888)

Tanter ils fögls chat üna flur sechada;
be cun tocker quella in zinslas va,
e da tuot sa bellezza d'üna jada:
culur, grazcha, parfüm - nögli'es restà.

In zinslas sco la flur, eir l'algordanza
get da quel temp - quai chi'd es mort es mort.
Rimas - vuschs spersas illa lontananza,
pardert'es eir per vus listessa sort!

Da quista dischillusiun d'amur as refà Peider Lansel be planet. Pels affars muossa'l pac interess.

Dal 1893 marida'l ad Emma Curdin da Sent, üna descendenta da la cuntschainta famiglia da Randulins Corradini. Da lur lai naschan duos figlias ed ün figl. Cun 42 ons, dal 1905, tuorna Lansel in Svizra, la stà normalmaing a Sent, uschigliö a Genevra.

El s'ingascha adüna daplü per la chosa rumantscha e per la poesia ladina (ex. Tamangur). Dal 1926 - 1934 ha'l darcheu da s'occupar culs affars da famiglia in Italia. Però lura tuorna'l definitivmaing in Svizra.

Per seis anniversari da 70 ons vaina'l onurà da l'università da Turich cul titel d'onur dr. h. c. e nouv ons plü tard, dal 1943 po'l retschaiver il premi da la Fundaziun Schiller. Als 9 december da listess on moura'l a Genevra.

La fossa da Peider Lansel as rechatta be dasper la baselgia San Peder.

L'ouvra da Peider Lansel: www.peiderlansel.ch
deutscher Text
Lirica: Primulas, prümas rimas e versiuns poeticas (1907)
La cullana d'ambras (1912)
Il vegl chalamêr (1929)
La funtana chi staina (1936)
Fanzögnas (1939)
Poesias originalas e vesiuns poeticas, chüradas dad Andri Peer (1966)
Musa ladina (1910 e 1918)
Musa rumantscha (1950)
Prosa: Grusaidas albas (Chasa Paterna 28, 1906)
Schurnalistica: Ni Italians, ni Tudais-chs, Rumantschs vulains restar (1913 e 1917)
Ils Retorumantschs (1936)

Tamangur (1923)

Aintasom S-charl (ingio sun rafüdats
tuots oters gods) sün spuonda vers daman,
schi varsaquants veidrischems dschembers stan
da vegldüm i strasoras s-charplinats.
Tröp sco l’ingual nu’s chatta plü ninglur,
ultim avanz d’ün god, dit: «Tamangur.»

Da plü bodun quel sgüra cuvernet
costas e spis cha bluots uossa vezain;
millieras d’ans passettan i scumbain
ch’ardênn sajettas e cha naiv terret,
ha tantüna la vita gnü vendschur
i verdagià trasoura Tamangur.

Mo cur umbras l’uman gnit be sdrüand
sainza ningün pissêr sün il davo,
schi lavinas e boudas s’fettan pro.
L’ajer dvantet vi’e plü crü, fintant
nu madürênn plü’ls bös-chs las puschas lur
daspö quai al main jet Tamangur.

As dostand fin l’ultim, in davo man
ils dschembers ün ad ün, sco schlass sudats
chi sül champ da battaglia sun crodats,
per terra vi’smarscheschan plan a plan. –
Id ajüd chi nu vain bainbod – Dalur! –
svanirà fina’l nom da Tamangur.

Al veider god, chi pac a pac gnit sdrüt
sumeglia zuond eir nos linguach prüvà,
chi dal vast territori d’üna jà
in usché strets cunfins uoss’es ardüt.
Scha’ls Rumanschs nu fan tuots il dovair lur,
jaraj’a man cun el, sco Tamangur.

Co invlüdessans, ch’el da seculs nan
savet noss vegls da redscher i guidar?
Jerta ch’adüna tgnettan adachar,
varguogna bain! sch’la dessans our da man.
Tgnain vi dal nos, sco’ls oters vi dal lur
e’ns algordain la fin da Tamangur.

Be nö’dar loc! – Ningün nu podrà tour
a la schlatta rumanscha ‘l dret plü ferm,
chi’d es quel: da mantgnair dadaint seis term
uoss’id adüna, seis linguach dal cour –
Rumantschs dat pro! - spendrai tras voss'amur
nos linguach da la mort da Tamangur.